Midden in de stad staat Pachamama, de oermoeder. Wie een brief aan een dierbare overledene wil schrijven, kan in haar hoofd kruipen. Letterlijk. Pen en papier liggen klaar.
Tekst: Marjolijn Sengers | Foto’s: Freekje Groenemans
Het waait stevig buiten en het regent. Een blaadje dwarrelt mijn kant op met het geluid van een rennend kind. Ik hoor ‘mama’! Om me heen de bescherming van stijlvolle gebouwen van DOMUSDELA, een school, een kerk, een restaurant en tien millimeter dik cortenstaal.
Op de grond kasseitjes. Ik zit op een houten stoel aan een ouderwets schoolbankje in het hoofd van een vrouw. Ik kijk naar een holle wand waarin in negatief een gezicht is uitgeslepen. Een moeder, dé moeder, mijn moeder, Pachamama, Moeder Aarde.
Ik schrijf haar een brief op papier dat ik onder de klep van het schoolbankje aantref. Als mijn brief klaar is, gaat hij in de brievenbus die naast haar hoofd staat. De brieven worden verzameld en bezorgd door Bart Somers, de bedenker en de maker van het hoofd. Hoe, waar en wanneer hij ze gaat bezorgen weet hij nog niet, maar ze komen aan, zo heeft hij beloofd.
Het hoofd straalt schoonheid en zachtheid uit, van binnen en van vooral van buiten. „Dat is precies wat mijn moeder was”, zegt de Bossche kunstenaar, „mooi en zacht.” Somers’ moeder overleed op vijftigjarige leeftijd. „Te jong, ik was pas vierentwintig, ik had haar veel langer willen meemaken. Ze was lief, dromerig en creatief, mijn kunstzinnigheid heb ik van haar.”
Pratend over zijn moeder maakt Bart Somers met zijn handen koesterende gebaren. Hij houdt van haar. Maar als je begin twintig bent, denk je helaas meer aan jezelf dan aan je moeder. „Ik heb haar in haar laatste jaren tekort gedaan door te weinig naar haar om te kijken. Dat vind ik achteraf erg jammer. Je zou kunnen denken dat ik dit beeld gemaakt heb uit schuldgevoel maar dat is toch niet zo, ik heb de behoefte haar te eren.”
Quote uit een brief: ‘Ik vind troost in de sterrenhemel. Ik wacht op de nacht dat ik een ster zes keer zie knipperen’
Somers heeft veel moeite gedaan om het beeld te laten lijken. „In eerste instantie probeerde ik dat met foto’s die ik van haar heb, maar dat werkte niet. Toen heb ik haar laten boetseren en met die geslaagde 3D-versie kon ik aan de slag.” Hij toont een foto van zijn moeder en ja, ze lijkt sprekend op haar beeld.
„Of haar beeld confronterend is voor mij? Het betekent veel voor mij maar confronterend is het niet. Wel is het zo dat ik het móest maken. Het zat al jaren in mijn hoofd, het materiaal lag al twee jaar in mijn atelier voordat ik er aan kon beginnen. Dat het iets oproept kreeg ik pas door toen ik het aan twee vriendinnen liet zien van wie één spontaan begon te huilen.”
Je moeder is het begin van alles, zegt Somers, voor iedereen, hoe je band met haar ook was of is. „Je moeder is letterlijk en figuurlijk de eerste jaren van je leven het dichtst bij jou. En hoewel je je later van haar losmaakt, blijft ze altijd deel van jou, ook als ze er al heel lang niet meer is.”
Quotes uit de brieven: ‘Het is maar goed dat u niet alles meer hebt hoeven meemaken. Maar het is wel jammer dat ik nooit echt sorry heb kunnen zeggen’
Pachamama reist rond. Ze stond eerder in Heusden, in Maastricht en nu in Eindhoven op het ‘schoolplein’ van DOMUSDELA, midden in de stad, in een oase van rust en ruimte. Ook voor Joyce Dunki Jacobs, museologe en sinds 2009 curator van de kunstcollectie van Coöperatie Dela, is ‘het hoofd’ een bijzonder project.
„Tot 2009 huurden we bij Dela kunst, daarna zijn we zelf kunst gaan verwerven. Inmiddels is Dela ongeveer zevenhonderdvijftig kunstwerken van zeer uiteenlopende kunstenaars rijk. Hoewel we Pachamama helaas moeten laten gaan, hebben we haar toch in huis gehaald, ze past namelijk precies binnen het kunstbeleid van Dela, dat stoelt op de begrippen Troost, Reflectie en Doorgeven.”
Bijzonder aan de Dela-collectie, dit in tegenstelling tot andere grote bedrijven, is dat alle werken in publieke ruimtes staan of hangen. „We wegen zorgvuldig af welk werk qua sfeer in welke ruimte past. Nabestaanden leggen in onze crematoria en uitvaartcentra een bepaalde route af. We beogen met onze kunst bij te dragen aan een goede beleving van die vaak moeilijke gang. In sommige ruimtes houden we het ingetogen, in andere mag een knipoog. Onze kunst is bij voorkeur semi-figuratief en laat ruimte aan de beleving van onze bezoekers.”
Dela heeft ook werk van Bart Somers in éigendom; bij crematorium ’t Karbrugsche Veld in Bemmel ontvangt de vriendelijke bronzen hond Max de bezoekers en doet hij zijn best ze op hun gemak te stellen.
Van de mogelijkheid om een brief aan je moeder te schrijven is op de eerdere locaties waar het hoofd heeft gestaan veel gebruik gemaakt. Uit de tot nu toe maar liefst tweehonderdvijftig brieven heeft Bart Somers zelf een selectie gemaakt. Die bundelde hij tot het boek ‘Een brief aan mijn moeder’, dat in kleine oplage is uitgegeven. Hij is verrast en ontroerd door de inhoud van de brieven, geschreven door jong en oud. „Er spreekt veel liefde en respect uit, soms ook onbegrip, boosheid of frustratie. Maar dankbaarheid overheerst.”
Op de vraag naar de kern van zijn kunst noemt Bart Somers ‘de schoonheid in dat bikkelharde materiaal’. „Ik werk graag met materiaal dat weerstand biedt. Ik ervaar cortenstaal als een vriend, ik begrijp het, ik kneed het. Ermee werken is ambachtelijk én creatief.” En op de vraag wat het eerbetoon aan zijn moeder hem heeft gebracht: „Het heeft me dichter bij mezelf gebracht. En bij mijn moeder, de natuur en mijn medemensen. Onbedoeld is mijn moeder – Maria, Henrica Johanna Spierings, roepnaam Riet of Rietje – een concept geworden van universele waarden. Van liefde, geborgenheid en groei, ook al zijn die begrippen niet voor iedereen bewaarheid geworden. Voor mijn gevoel heb ik de cyclus van haar leven rondgemaakt.”
Dank je wel kunstenaar, dat ik een keer in het hoofd van een moeder mocht zijn, van jouw en mijn moeder…’
Pachamama is een project van Bart Somers en is omarmd door de kunstcommissie van Coöperatie DELA. De kunstcollectie van DELA is geworteld in de cultuur van de uitvaartverzekeraar en -verzorger. Drie thema’s staan centraal: reflectie, troost en doorgeven. De werken bevinden zich op de DELA-locaties verspreid over het land.
Ook een brief schrijven aan je moeder? De brievenbus staat voor je klaar. Aan jou de keus of je je naam of die van je dierbare wilt vermelden. Op Allerzielen wordt de brievenbus geleegd en krijgen ze een mooie bestemming. ‘Want leven is vieren is en doorgeven hoort daarbij’, luidt het motto van DOMUSDELA.