Stad transformeert en verstedelijkt in rap tempo in de komende jaren
Hoe maken we Eindhovenaren duidelijk dat hun stad binnen nu en vijf jaar al drastisch van aangezicht verandert? Om maar te zwijgen over de transformatie tot aan 2040. De denkbare orde van grootte? Er komt het inwonervolume van een stad als Helmond bij; 300 Bunkertorens of 200 Admirants. Zoiets. „Wij moeten 4,1 miljard euro uitgeven”, zegt wethouder Stijn Steenbakkers, „Onze opgave overstijgt het belang van Eindhoven, Brainport, Nederland; ik durf zelfs te stellen: dit is in het belang van Europa.”
Tekst: Hans Matheeuwsen, André Driessen (Helmond)
Niet iedereen deelt het aanstekelijke enthousiasme van de Eindhovense CDA-wethouder van Brainport, Economie en ‘Eindhoven Knoop XL’, onder wie de beleggers, de ontwikkelaars en de makelaars. Maar daarover later meer. Laten we eerst de grote beweging schetsen. De grote beweging in Eindhoven is, wat Stijn Steenbakkers betreft, vergelijkbaar met de opkomst van Philips in de stad na de oorlog. Exponentiële (bevolkings-)groei door economisch succes met als gevolg tienduizenden extra arbeidsplaatsen waardoor huizen nodig zijn, scholen, huisartsen etc. etc. etc.
De grote beweging in Eindhoven is, wat Stijn Steenbakkers betreft, vergelijkbaar met de opkomst van Philips in de stad na de oorlog
Voormalig burgemeester Rob van Gijzel schetste al eens het plaatje: groei naar 300.000 inwoners om alle noodzakelijke voorzieningen in de stad op peil te kunnen houden. Dat gaat gebeuren en veel, veel sneller dan verwacht, het aantal inwoners staat nu op circa 246.500. Als het aan het regionale bedrijfsleven en de beleidsmakers ligt, komen er in de Brainportregio ruim 70.000 banen bij, en zo’n 100.000 woningen. ASML wil verdubbelen, van circa 17.000 naar 35.000 werknemers, maar bijvoorbeeld de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e) ook: van een kleine 14.000 studenten nu naar zo’n 25.000 à 30.000.
Het – demissionaire – kabinet onderkent het belang van de Eindhoven cq Brainport voor de Nederlandse economie en dus de nationale welvaart. Eindhoven heeft sinds 2016 de status van mainport, evenals Amsterdam (Schiphol) en Rotterdam (haven). Dat betekent dat de regio een belangrijke economische motor is, in dit geval door de aanwezigheid van de hightech (maak)industrie. Brainport groeit harder dan de rest van het land. Alleen Amsterdam blijft enigszins in het spoor.
Om de groei op te vangen en te faciliteren heeft de regering voor de komende vijf jaar in totaal 2,8 miljard uitgetrokken. De regio, met name de overheid – 21 gemeenten en provincie – en het bedrijfsleven, legt in totaal 1,3 miljard bij. Oorspronkelijk liepen de plannen tot 2040 maar de groei gaat veel sneller dan gedacht waardoor de regio nu al vastloopt. Bedrijven als ASML en NXP dreigden zelfs met vertrek als zij niet kunnen blijven uitbreiden. Dus was het alle hens aan dek, en bedachten beleidsmakers, lobbyïsten en industriëlen ‘operatie Beethoven’. Met succes dus, al moet de Tweede Kamer nog akkoord gaan met de Rijksuitgave. Bij het ter perse gaan van deze FRITS werd bekend dat ASML in deze regio blijft. Daartoe is een intentie-overeenkomst met de gemeente Eindhoven gesloten. De overeenkomst wordt definitief als de Tweede Kamer voor de financiële impuls stemt.
Volgens ASML-topman Roger Dassen en wethouder Stijn Steenbakkers is er sprake van een ‘historisch moment’ voor de regio. Dassen in het Eindhovens Dagblad: „Ik denk dat het een geweldige kans is voor de regio om verder te bloeien. Wij zijn hier in Brainport met elkaar iets aan het bouwen waar je apetrots op mag zijn.”
Pielen en klooien
Hebben Eindhovenaren wel helemaal door wat er in de komende jaren staat te gebeuren in de stad? Volgens Stijn Steenbakkers is de bouwopgave van groot belang en kan dat maar op één manier: de stad moet scheel gaan zien van de hijskranen. Als het even kan een veelvoud van nu. Het is de enige manier om het groeitempo van het hightech ecosysteem bij te houden, zegt hij. „We groeien sneller dan verwacht. Dat geldt niet alleen voor de semicon-keten (halfgeleiders – HM), maar ook voor die van elektrificering, duurzaamheid en gezondheid. En wat is de drijver van die groei? Onze hightech maakindustrie en onderwijsinstellingen die actief zijn op het gebied van het bedenken van oplossingen voor de grote mondiale, maatschappelijke vraagstukken van deze tijd op het gebied van duurzaam- heid, mobiliteit, digitalisering en gezondheid.
En dat niet alleen: we maken ze ook! De zes grote OEM’s (Original Equipment Manufacturer – HM) hebben inmiddels bijna zevenduizend (!) toeleverende MKB-bedrijven. Daarvoor hebben we vooral ook praktisch geschoolde mensen nodig, gewoon om onze stad te laten functioneren: dakdekkers, schilders, elektriciëns. Mensen die met hun handen werken.
Gewoon doen. Pielen en klooien noem ik dat. Brainport is er groot mee geworden. Dáárom transformeert Eindhoven. Opnieuw, net zoals vroeger in de glorietijden van Philips maar dan op een eigentijdse manier. Eindhoven is allang geen one company town meer. Wij zijn een echt ecosysteem geworden, waarin ASML weliswaar een dominante positie inneemt.”
Grootste beweging
Er staan kranen boven woontoren Niko op Strijp-S, die met 109 meter voorlopig de hoogste wordt van de stad, Eurostaete (100 meter) en Hartje Eindhoven in de PSV-laan en Nieuw Bergen (62 meter). Ook Eindhoven KnoopXL, de grootschalige gebiedsontwikkeling rondom station Eindhoven Centraal komt eindelijk los. Zo start nog dit jaar de bouw van EDGE Eindhoven aan de Stationsweg (75 meter). Dan staan er concrete projecten op stapel zoals de houten Dutch Mountains (130 meter) aan de Prof. dr. Dorgelolaan, de drie torens van District E (140 meter) op het Stationsplein, het VDMA-terrein (105 meter) en De Nieuwe Eindhoven (75 meter) op de Vestdijk, om maar wat te noemen. Bij TAC, tegenover het Philips Stadion, worden 230 nieuwe woningen gebouwd, plus tachtig ateliers voor 200 kunstenaars. Het hoogste gebouw meet elf verdiepingen.
Stijn: „Hier ben ik enorm trots op. Dit project is honderd procent betaalbaar, waarvan 85 procent sociaal, met grote steun van het Rijk, de gemeente en ASML. Een publiek-private samenwerking, zo maken we het verschil.” Daarachter komt de Victoriatoren (92 meter). En ook Breevast en Woonbedrijf gaan bouwen aan de Vonderweg. Meest ambitieus is ongetwijfeld de herontwikkeling van de Fellenoord, onderdeel van Eindhoven KnoopXL, die voorziet in de bouw van 7.000 tot 9.000 woningen, uitbreiding van het spoor en het ondergronds brengen van busstation Neckerspoel.
Het Stadhuisplein, VDMA, Lightyards en WoenselXL zijn andere voorbeelden van omgevingen die aan de vooravond staan van grote ontwikkelingen. De grootste ‘ruimtelijke ontwikkelassen’ lopen vanuit het centrum naar Veldhoven respectievelijk Oirschot. Deze raken met name het stadsdelen Gestel en Strijp. Richting Veldhoven zal de Karel de Grotelaan op het traject naar ASML en Máxima MC sterke verdichting ondergaan rondom een nieuwe Hoogwaardige Openbare Vervoerlijn (4). Hier komen zo’n 11.000 woningen, waaronder de ontwikkelingen Humperdincklaan en Kastelenplein. Richting Oirschot strekt zich via Strijp-S, -T en -R de andere as uit, met de ontwikkelingen van Emmasingelkwadrant, Stadionkwartier en Strijp-S, in totaal bijna 7.000 woningen, maar vooral met – van binnen naar buiten – steeds sterker wordende landschappelijke waarden.
Philips-corridor
De ontwikkeling van een stadsbos met in het hart de Wielewaal gaat voor de groeiende stad een belangrijke (recreatieve) rol vervullen. Jorie Mulder en Jos Roijmans van de gemeente Eindhoven, respectievelijk Gebiedsmanager Spoorzone en Programmadirecteur Woningbouw, vragen uitdrukkelijk om aandacht voor ‘Eindhoven Noordwest’ dat één vijfde deel van de stad beslaat en voorziet in 660 hectare groen waarbinnen recreatie wordt verbonden met ondernemen.
Jorie volgde Jos op als gebiedsmanager, samen bereidden ze de aankoop van de Wielewaal door de gemeente Eindhoven voor. Een groot deel van het landgoed, niet alles, zal worden opengesteld voor publiek. Het Stadsbos, zoals zij het noemen, wordt door de gemeente ontwikkeld als ecologische, landschappelijke en recreatieve verbinding tussen de stad en het Groene Woud (Oirschot). Het is de groene tegenhanger van de stedelijke ontwikkeling en verdichting van de binnenstad inclusief Strijp-S. Want hier gaat Fase IV van start, die voorziet in de bouw van 1.500 woningen. Strijp-S is dus nog lang niet klaar, sterker nog, de gemeente Eindhoven en VolkerWessels – verenigd in de publiek-private samenwerking Park Strijp Beheer – beschouwen de herontwikkeling van het voormalige Philips-fabriekscomplex zo’n beetje als net over de helft…
We moeten als Eindhoven zuinig zijn op de Philips-erfenis
Als Gebiedsmanager Spoorzone is Jorie inmiddels volop betrokken bij de ontwikkeling van Eindhoven via de ‘groene corridor’ vanaf de Lichttoren naar Oirschot. Waarbinnen inmiddels ook PSV zich aan het (bouw)front meldt met het idee om het Philips Stadion eventueel met 10.000 zitplaatsen uit te breiden. Ook de voetbalclub ziet mogelijkheden om te groeien. Jorie koestert de Philips-historie die ‘haar’ projectgebied ademt. Ze noemt Strijp-T als voorbeeld want ook daarvoor leven plannen voor verdere herontwikkeling en uitbreiding. Momenteel wordt gebouw TX, de voormalige Machinefabriek van Philips – „de langste Philips-fabriek van Europa”- onder handen genomen. „We moeten als Eindhoven zuinig zijn op de Philips-erfenis. Ik zou het mooi vinden als de nieuwe bestemming van de villa van Frits Philips op de Wielewaal daarbinnen past. Misschien kunnen we de groene corridor de Philips-corridor gaan noemen?“
Brainport Industries Campus
Dan hebben we het nog niet gehad over de bouw van Brainport Industries Campus (BIC), aan de andere kant van de A2/N2, tussen de snelweg en Eindhoven Airport. De volgende Cluster (2) voorziet in zo’n 300.000 vierkante meter die in de komende jaren in fasen wordt gebouwd. Het grootste bouwproject ooit voor SDK Vastgoed en misschien wel voor Eindhoven of zelfs in het land, zegt directeur Ferdinand Gremmen.
In totaal is een strook grond van naar schatting één miljoen vierkante meter bestemd voor zes BIC-clusters. „We hebben een droom. Dat is om met de clusters, misschien worden het er wel zes in totaal, de grootste campus-ontwikkeling van deze regio te maken en daarmee de hightech maakindustrie van Brainport voor de komende tien à vijftien jaar een huisvestingsplek te geven.” Bekend is dat ook het bedrijfsleven tegen zijn grenzen aanloopt en er in de regio nog nauwelijks ruimte is voor uitbreiding. Bij het ter perse gaan van deze FRITS maakte topman Roger Dassen van ASML bekend dat de multinational zich gaat vestigen op de Brainport Industries Campus in Eindhoven. Er is behoefte aan huisvesting van zo’n 20.000 werknemers die erbij gaan komen. Dat betekent dat de uitbreiding dezelfde omvang gaat krijgen als de huidige vestiging in Veldhoven. De groei van de chipmachinefabrikant zal bovendien zo’n 45.000 banen creëren bij de toeleveranciers. Hiermee stromen de BIC-clusters zo goed als vol.
Volgens Ferdinand Gremmen, die op de valreep reageert, betreft de nieuwbouw het hele gebied ten noorden van de Oirschotsedijk, richting Best. Dit zijn de Clusters 3 tot en met 6. Hij noemt het voornemen van ASML „goed nieuws voor Eindhoven, en voor de regio. ASML wordt veruit de grootste partij die deelneemt aan campus maar zij worden wel onderdeel van BIC. ASML gaat bijdragen bij aan de innovatie en het ecosyteem. Ondertussen blijven wij ook andere – internationale – partijen interesseren voor BIC.” De verwachting is dat de gemeenteraad in juni positief besluit over BIC Cluster 2 waarna de bouw kan aanvangen.
Ferdinand: „Wij zijn er klaar voor.” Naar alle waarschijnlijkheid kan de bouw van BIC 3 tot en met 6 starten in 2030. „Zolang duurt het voordat alle procedures zijn doorlopen. Opmerkelijk is dat wij allerlei positieve zienswijzen hebben binnengekregen op het plan voor BIC Cluster 2. Van het Waterschap tot aan de Henri van Abbe-stichting. Iedereen vindt dat de plannen goed zijn ingevuld. Dat hebben wij nog nooit meegemaakt, en dat mag ook wel eens gezegd worden.” De SDK-directeur heeft nog wel een boodschap voor de bestuuders en beleidsmakers in de regio. „Het blijkt maar weer eens dat als je samen een vuist maakt en over je eigen schaduw heenstapt je samen iets kunt bereiken dat goed is voor alle partijen én het vestigingsklimaat. Nu hebben we in de regio vooral doe-capaciteit nodig.”
Dramatisch
Niemand hoeft jaloers te zijn op Programmadirecteur Woningbouw Jos Roijmans. Zijn opdracht is de woningopgave voor de komende jaren: ruim 40.000 woningen tot 2040. De criticasters wensen hem daar veel sterkte mee want volgens hen zit er geen vaart in de woningbouw. Zo betoogt nieuwbouwmakelaar Pieter van Santvoort dat in 2023 welgeteld zo’n duizend woningen zijn opgeleverd, in tegenstelling tot de beoogde drieduizend. Hij ziet de toekomst somber in als de gemeente (maar ook de Rijksoverheid) niet heel snel gaat meebewegen met de behoeften van de markt. Hij noemt het perspectief voor Eindhoven dramatisch.
Ontwikkelaar Toon de Koning neemt hetzelfde woord in de mond waar het gaat om het perspectief van investeerders, beleggers en ontwikkelaars in Eindhoven en omgeving. Hij voorziet een bouwstop, alleen de huidige projecten, die vaak al jarenlang lopen en vallen onder ‘oude’ wet- en regelgeving, vinden nog doorgang. De bouw van woontorens volgens de condities van de gemeente Eindhoven, 85 procent ‘betaalbaar’ waaronder dertig procent sociale huur, is verliesgevend, aldus De Koning. Hij pleit voor het vrijgeven van de markt. Dat stimuleert bovendien de komst van bewoners naar de binnenstad die meer te besteden hebben waardoor er een betere mix van kwalitatief hogere voorzieningen ontstaat en de leefbaarheid alleen maar zal toenemen. Handhaaft de gemeente haar eis dan worden nu de ghetto’s van morgen gecreëerd, waarschuwt hij: „De mensen die er wonen hebben niks te besteden, met als gevolg plinten met kwalitatief lage invulling zoals kebabzaken waardoor straks niemand wil verblijven in de stad.”
Kieren en gaten
Programmadirecteur Jos Roijmans is zich zeer bewust van zijn positie. „De grootste maatschappelijke opgave voor het land”, noemt hij de miljoen huizen die er landelijk moeten worden gebouwd. „Op elke drie woningen moet er één bijkomen”, is de Eindhovense verhouding. Er moeten zo’n 25 basisscholen bijkomen, de stad telt er nu meer dan zestig. De gezondheidszorg zal ook met zeker een derde in omvang toenemen, legt hij uit. „Het gaat hard. Ik hoop dat we kunnen vasthouden aan de uitgangspunten, zoals de betaalbaarheid van woningen, in een goede verhouding met de omliggende gemeenten, en op een bepaalde manier overzicht houden in de stad. We hebben elkaars nummers, iedereen kent iedereen, we moeten elkaar helpen.”
De (in de ogen van criticasters) stevige inzet op betaalbaarheid komt in Eindhoven niet zomaar uit de lucht vallen. Ook in de toekomst wenst Eindhoven een inclusieve stad te blijven, weet Jos, waar ook voor de helaas nog bij zijn ouders op de zolderkamer wonende twintiger betaalbare huisvesting beschikbaar moet komen. „Het toenemende aantal ASML’ers redt zichzelf wel op de woonmarkt, vele anderen moeten we met toevoeging van betaalbare woningen helpen. ASML ziet dit ook. Ik waardeer het daarom enorm dat ik met hun financiële ondersteuning in een goede samenwerking grote inzet mag plegen op extra woningen in het betaalbare segment, juist niet voor hun eigen personeel.”
Het is niet alleen mailtjes pingpongen, nee, we zoeken elkaar op
Gelukkig heeft hij een task force tot zijn beschikking. Alle gemeentelijke projectmanagers rapporteren elk kwartaal de voortgang. „Samen met mijn bestuurlijke opdrachtgever, wethouder Mieke Verhees. We zitten er kort op. We jagen de projecten echt aan. En als er aan trouble shooting moet worden gedaan, of projecten moeten worden vlotgetrokken, dan doen we dat ook. Het is niet alleen mailtjes pingpongen, nee, we zoeken elkaar op. Zo zitten onze projectmanagers, en die van de woningcorporaties, wekelijks bij elkaar bij Woonbedrijf. Dan wordt ook bekeken in welke kieren en gaten van de stad nog ruimte is. We vragen om projecten minder diep in kaart te brengen en flexibeler te zijn zodat we tempo kunnen houden in de werkprocessen. Kort en efficiënt schakelen.” Jorie: „Het is een dooddoener maar we doen in de stad alles samen. Dat geldt ook voor deze opgave.”
Uitzicht belangrijker
Wethouder Stijn Steenbakkers vindt dat de gemeentelijke organisatie mee moet (groeien) met het tempo van Brainport. „We voeren project voor project uit”, verklaart hij. „Met chirurgische precisie en heel concreet: hoe kan het wel? Dat is de aanpak waarin ik geloof, en waar ook het programma ‘Eindhoven bouwt door’ van collega Mieke Verhees op geënt is. Ik ben nergens anders in geïnteresseerd. We zijn niet dogmatisch. Als een project vastloopt op het woningbouwprogramma dan wil ik iedereen aan tafel zien met goede argumenten en dan trekken we dat los. We moeten creatief zijn. Volgens mij zijn ontwikkelaars daarvoor op aarde. Ik hoor soms nog te vaak dezelfde grammofoonplaat afspelen. Er zijn volop kansen, kijk naar de investeringspakketten, het woonfonds etc. Ik zie veel ontwikkelaars en partners die ook nu doorpakken. Dat was in de jaren negentig wel anders in de stad.”
Hij vindt dat er een grote verantwoordelijkheid rust op de schouders van de gemeente en de gemeenteraad. „We moeten beseffen dat die verantwoordelijkheid groter is dan Eindhoven of de regio. We moeten samenwerken, en de plannen bekijken op het juiste abstractieniveau. Het is belangrijk dat we de kaders en hoofdlijnen samen vastpakken. Natuurlijk mag de gemeenteraad zich met alles bemoeien, het is het hoogste orgaan van de gemeente. Maar in de grote beweging kunnen we ons niet veroorloven om ons te verliezen in details. Er is aandacht voor bezwaren van belanghebbenden. De vraag is wel of we de belangen van de toekomstige inwoners dan wel woningzoekenden voldoende laten meewegen.” Voor zichzelf kent hij het antwoord op de tijdverslindende bezwaarprocedures waardoor projecten jarenlange vertraging oplopen. „Dat is echt totaal idioot. In ons land is recht op uitzicht belangrijker geworden dan het hebben van recht op een woning. Het is hartstikke goed dat mensen bezwaar kunnen maken tegen plannen maar het duurt allemaal te lang. Het belang van onze kinderen wordt onvoldoende meegewogen.”
Helmond
Tot zover Eindhoven. We hebben nog een grote gemeente binnen de Brainportregio: Helmond. Ook hier timmert het gemeentebestuur aan de weg, zo staat onder andere het aantrekkelijker maken van het centrumgebied op het programma. De focus bij deze stedelijke gebiedsontwikkeling ligt op een mix van wonen, winkelen, werken en verblijven. De ambities zijn groot. Stap voor stap moet Helmond volgens wethouder Gaby van den Waardenburg – die stedelijke ontwikkeling en wonen in haar portefeuille heeft – uitgroeien tot een woon-, werk- en ontmoetingsplek bij uitstek voor jong en oud. „In onze visie speelt leefbaarheid een belangrijke rol, dus we investeren ook in water en groen in de openbare ruimte.”
Als onderdeel van de Brainportregio heeft ook Helmond volop groeipotentie. Volgens verwachting groeit het aantal inwoners de komende vijftien jaar van 95.000 naar 115.000. Deze groei vereist een toename van het aantal woningen voor diverse huur- en koopsegmenten. Voor het centrumgebied zijn 10.000 woningen voorzien, voor de wijken staan 5.000 woningen op de planning. „Langs het oude kanaal én langs de as van het spoor realiseren we op diverse plekken de komende jaren een grootstedelijke gebiedsontwikkeling”, licht Gaby van den Waardenburg de plannen op hoofdlijnen toe. „Sommige plannen zijn al afgerond, andere worden gerealiseerd. Want ambities zijn mooi, maar in Helmond gaan we voor realiseren. Wij zijn een stad van makers.”
Reizigers die per trein in Helmond arriveren, hebben volgens de wethouder niet het gevoel dat ze een echte stad binnenrijden. En dat is een goede reden om van het Stationskwartier een grootstedelijk gebied te maken met hoogbouw voor bijvoorbeeld studenten, senioren en éénpersoons-huishoudens, zonder daarbij de leefbaarheid van de openbare ruimte uit het oog
te verliezen. „We willen het gebied van het kanaal tot het braakliggende Ehad-terrein transformeren tot een echte verblijfplek met volop bedrijvigheid. De Cacaofabriek is hiervan al een goed voorbeeld.” Aan de zuidzijde van het centrum, tussen het kanaal en het station, laat Suytkade al zien hoe het kan worden. „Dit bijzondere project is al lang in ontwikkeling, maar kwam stil te liggen tijdens de economische crisis. We hebben de plannen bijgesteld, maar nooit ingeboet op kwaliteit. Want dat is Helmond: altijd met zorg en aandacht voor kwaliteit en architectuur. “
