De Matthäus Passion, doen we ‘m wel of doen we ‘m niet dit jaar? En waarom doen we ‘m wel of niet. „Tien jaar geleden heb ik me door mijn broer laten overhalen om een keer mee te gaan naar de Matthäus Passion, sindsdien ben ik eraan verslaafd. Dat wil zeggen: hij hoort er nu net zo bij als eieren bij Pasen”, aldus een willekeurige bezoeker in de pauze van de uitvoering door het Kempenkoor in de Petruskerk in Oirschot. Ze voegt eraan toe dat ze twijfelde om te gaan omdat de Matthäus zo lang duurt, en omdat ze ‘niet zo’n zin had in die harde kerkbanken’. „Eenmaal ter plekke namen de muziek en de sfeer het over en heb ik geen moment meer aan die harde bank gedacht!”
Tekst: Marjolijn Sengers | Foto’s: Liza van de Ven
Zeven uitvoeringen zijn er dit jaar in deze regio, vijf maal de Matthäus en éénmaal de Johannes Passion. Kempenkoor onder leiding van Cees Wouters is driemaal actief, Philzuid, het Philips Philharmonisch Koor, Bach Choir & Orchestra of the Netherlands en de Nederlandse Bachvereniging nemen de andere uitvoeringen voor hun rekening. Het Kempisch Kamerkoor voert de Johannes uit.
Familie Bach
Zoek je op internet op ‘passies’ of ‘passions’, dan kun je niet om Johann Sebastian Bach heen. Niet helemaal waar trouwens, als eerste kom je ‘The Passion’, tegen, de populaire Nederlandse tv-versie van het christelijke lijdensverhaal, maar daar gaan we het hier niet over hebben. Bach dus. J.S. welteverstaan. Hij had diverse voorvaderen en zonen die ook naam hebben gemaakt als musicus en componist, maar toch is er maar één echte Bach. Ben je niet zo thuis in de klassieke muziek en wordt jou gevraagd een componist te noemen: dikke kans dat je ‘Bach’ zegt. Spreekt iemand de eerste twee lettergrepen van de Matthäus Passion uit en je vult de rest vanzelf in. Vraagt iemand jou naar de allermooiste barokaria die ooit werd geschreven en je zult tien tegen één de altaria ‘Erbarme dich’ noemen.
Zoek je op internet op ‘passies’ of ‘passions’, dan kun je niet om Johann Sebastian Bach heen.
Thomaskirche
Alles wat de klok slaat aan passiemuziek lijkt van Bach afkomstig, maar dat is natuurlijk niet zo. Voor zijn tijd (1685-1750) was de passietijd al de grootste inspiratiebron voor componisten, en in het bijzonder het lijdensverhaal van Jezus, zoals dat door de vier evangelisten werd opgetekend. Wel is het zo dat Bach de enige is die de verhalen van Matthäus, Johannes, Markus én Lukas op muziek zette. Dat wil zeggen: aan de oorsprong van de Lukas Passion zoals wij die van Bach kennen wordt door musicologen getwijfeld, de Markus Passion is helaas verloren gegaan. Dat Bach zoveel religieuze muziek schreef komt omdat hij gelovig was, maar vooral doordat hij in de drieëntwintig jaar dat hij cantor was aan de (Lutherse) Thomaskirche in Leipzig geacht werd steeds met nieuw, aan het kerkelijk jaar gerelateerd werk te komen. Vandaar ook de tweehonderd religieuze cantates, die bij elkaar opgeteld een kleine tachtig uur in beslag nemen.
Passiebarometer
Het tijdschrift ZingMagazine publiceert elk jaar een passiebarometer, ofwel een lijst met alle Bach-passies die in de weken voor Pasen in Nederland klinken. Nergens ter wereld zijn die uitvoeringen zo talrijk als in Nederland. En nergens ter wereld gaat de traditie zo ver terug: Willem Mengelberg, dirigent van het Concertgebouworkest begon ermee in 1899. Het aantal uitvoeringen lag in 2019, toen corona nog niet had toegeslagen, op een kleine tweehonderdvijftig! In 2023, het eerste coronavrije jaar, lag het cijfer alweer op een kleine tweehonderd. De meeste passies klinken in Noord- en Zuid-Holland, de Matthäus wint het met stip van de Johannes. En het aantal alternatieve passie-opvoeringen – Nederlandstalig, hoogtepunten, kinder- en poppenvoorstellingen, ‘The Passion’ – neemt elk jaar toe.
Nergens ter wereld zijn de uitvoeringen zo talrijk als in Nederland
Ondanks de lengte – de Matthäus duurt twee en een half uur en de Johannes een kleine twee – is de eerste verreweg het populairst, ook onder jongeren. Maar waarom is de Johannes zoveel korter, het verhaal is toch hetzelfde? „Jawel”, zegt de Boxtelse Bachkenner Kees van Houten, „maar het lijdensverhaal zoals Johannes dat heeft opgetekend is beknopter dan de versie van Matthäus. Johannes begint zijn lijdensverhaal met de gevangenneming van Jezus, terwijl Matthäus gedetailleerd vertelt wat daar aan vooraf ging. Bach komt in de Matthäus Passie pas aan het eind van het eerste deel, na een uur, dáár waar Johannes zijn verslag begint. De Matthäus kent dan ook veel meer aria’s en arioso’s (kleine aria’s), zeventien en negen, tegen acht en twee.” Behalve de lengte is er nog een verschil tussen de twee passies. „De Matthäus is geschreven vanuit menselijk invoelbaar perspectief, met Jezus als een lijdende, angstige, twijfelende mens. De Johannes is gedacht vanuit het perspectief van een afstandelijke, boven de mens staande God”, voegt Van Houten toe.
Schuld en spijt
Die verloochening van Jezus door Petrus – ‘Ich kenne des Menschen nicht’ – speelt een hoofdrol in de Matthäus. Zie de twee delen van het werk als de delen van een kruis; leg die over elkaar heen en het raakpunt is precies het moment van de verloochening. De aria die daarop volgt zit vol schuld en spijt. ‘Erbarme Dich, Mein Gott, um meiner Zähren willen. Schaue hier, Herz und Auge weint vor dir Bitterlich’. (‘Ontferm U, Heer, mijn God, omwille van mijn tranen. Zie toch, hart en oog wenen bitter om U’).
De melodie van altstem en soloviool zijn veelal dalend en drukken droefheid uit. Die dalende afstanden tussen de noten zijn klein, wat aan zuchten en klagen doet denken. De hoge noten maakte Bach langer, zodat ze klinken als een uitroep van wanhoop. De samenklank van de alt met de begeleidende instrumenten wringt, en refereert daarmee aan de pijnlijke gevoelens die worden bezongen. En door te kiezen voor een solovioolpartij naast die van de zanger benadrukt Bach een gevoel van eenzaamheid. Alles bij elkaar wekt de muziek de indruk dat de musici huilen. De Matthäus loopt goed af, dat wil zeggen, ook in de muziek wordt het met de opgewekte basaria ‘Mache dich mein Herze rein’ weer Paaszaterdag. Applaudisseren na de Matthäus Passion is not done, maar iets van ontlading is de luisteraar wat mij betreft wel gegund.
Uitvoeringen
Zondag 3 maart, 15.00u
Catharinakerk: Matthäus Passion (MP),
Bach Choir and Orchestra of the Netherlands
Dinsdag 12 maart, 19.00u
Muziekgebouw Eindhoven: MP met Philips
Philharmonisch Koor en kamerorkest Alveare
Dinsdag 19 maart, 19.00u
Muziekgebouw Eindhoven: Nederlandse Bachvereniging MP
Maandag 25 maart, 20.00u
Brigidakerk Geldrop: Kempenkoor – Hoogtepunten MP
Woensdag 27 maart, 19.30u
Petruskerk Oirschot: MP Kempenkoor
Donderdag 28 maart, 19.00u
Muziekgebouw Eindhoven: MP door Philzuid
Vrijdag 29 maart (Goede Vrijdag) 20.15u
Willibrorduskerk Eersel:
Johannes Passion door Kempisch Kamerkoor
Lezing:
Zondag 10 maart, 14:00u
Kapel Domusdela: lezing ‘De Matthäus Passion vanuit het perspectief van de evangelist’ door tenor Jan van Elsacker
